Jarðabækur

Hér er fyrst upptalning og slóð á helstu jarðabækur landsins í tímaröð:

  1. Jarðabók 1695/96 eða handritið AM 463 fol. Gerð á þingstöðum af sýslumönnum, varðveitt í Árnastofnun. Dýrleiki og landskuld jarða á prenti í bókinni The Old Icelandic Land Registers, doktorsverk Björns Lárussonar. Hér er hluti handritsins.
  2.  Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns 1702-1714, útgefin á prenti.
  3.  Jarðabók frá um 1720; handritið ÍBR 22 8vo, varðveitt  á Landsbókasafni. Krækja
  4.  Jarða- og bændatal 1752-1767, handrit á Þjóðskjalasafni.
  5.  Jarðabók Skúla fógeta 1760, Norðuramt og Suðuramt,  handrit á Þjóðskjalasafni.
  6. Jarðabók 1804 til 1807,  handrit á Þjóðskjalasafni. Krækja
  7.  Handritið ÍB 22 fol. frá 1844-1845, varðveitt  á Landsbókasafni. Líklega heimild forna mats Nýrrar jarðabókar 1861.
  8. Jarðatal Johnsens 1847. Krækja
  9. Ný jarðabók fyrir Ísland 1861. Krækja
  10.  Fasteignabók 1922.

Allar jarðabækurnar voru gerðar til að henda reiður á skattheimtu.

Ríkisvald á öllum tímum lætur sig varða hvernig menn eru að eignum sínum komnir. Samfella í eignaskráningu á Íslandi frá setningu tíundar árið 1096 til miðrar nítjándu aldar tryggðu eignarrétt að lögum. Eignabréf um dýrleika jarðaparta að fornu hölldnu mati voru kjölfesta hinnar óformlegu kauphallar, sem stóð óbreytt í nær átta hundruð ár. Þar var heimavöllur eigna- og valdamanna Íslands.

Árið 1848 gaf konungur út tilskipun um að nýtt jarðamat. Á vefsíðunni er tilskipunin, hér. Fyrirmælin voru að hverja jörð skyldi meta samkvæmt líklegu sölumati. Matinu var eingöngu ætlað að gagnast til að leggja á fasteignaskatta. Ef tvær hálflendur voru misvel setnar bar matsmönnum að meta þær misdýrar til sölu og skattlagningar. Þær voru ekki jafnsöluvænlegar.  Í tilskipun konungs er hvergi minnst á hlutfall milli eignarparta og raunar ekki minnst á eignarparta eða hlutdeild yfirhöfuð.

Þegar menn tóku að nota nýja slumpsölumatið í eignarrétti, svo sem við sölu á jarðapörtum varð rof í eignarrétti landsins. Ekki lá lengur ljóst fyrir hvernig menn voru að eignum sínum komnir.

Gott dæmi um ábyrgt ríkisvald er bréf Rentukammers þ. 11. maí 1695 til Christian Múllers amtmanns á Bessastöðum. Kóngsvaldið gerði kröfu til að eignamenn væru að lögum að eignum sínum komnir: “…at producere hvad adkomst og Rettighed de hafver til hvis Jordegods…”.

  • Afleiðing slumpsölumatsins í jarðabókinni 1861 var réttlátari skattlagning á fasteignum, eins og vonir stóðu til.
  • Önnur afleiðing slumpsölumatsins í jarðabókinni 1861 er þokuhugsun þjóðar um eignarrétt landskipta nú í meira en hundrað ár. Skattmatið ótengt við forna skattkerfið er ótækt í eignarrétti.

Skrifað 19.6.2018 – meira síðar!